چالش‌های بزرگ، در مسیرِ صلح خاورمیانه
تحول‌های سیاسیِ نگران‌کنندهٔ هفته‌های اخیر در منطقه، ازجمله: افشایِ دیدار و گفت‌وگویِ فرماندهان نظامی آمریکایی با گروهی از نظامیان سابق بعثی در فلوجه و استان موصل که به‌طورِعمده فعالیت‌های داعش در عراق را رهبری می‌کنند، سفرِ قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی ویژهٔ سپاه قدس به روسیه و ملاقات او با پوتین و نیز وزیر دفاع روسیه، سرگئی شویگو، در روز جمعه ۲۷ فروردین‌ماه ۹۵، بیانیهٔ ضد ایرانیِ تصویب‌شده در کنفرانس همکاری کشورهای اسلامی در استانبول در آخرین روزِ هفتهٔ گذشته، و اصرارِ دولت سوریه بر برگزاریِ انتخابات پارلمانی این کشور در روز چهارشنبه ۲۵ فروردین‌ماه ۹۵-در شرایطی که بحث در رابطه با آیندهٔ سیاسی این کشور و قانون اساسی نوین آن در جریان است- نمی‌توانند در راستایِ تقویت صلح و برقراریِ آرامش در خاورمیانه ارزیابی شوند.
این تحول‌ها، که تمامی بازیگران اصلیِ درگیر در بحرانِ سوریه در آن‌ها حضور دارند و دخیل‌اند، مطمئناٌ بر مذاکراتی که به‌دنبال “ترک مخاصمات “و شروع روندِ گذارِ سیاسی- که به‌میانجیگریِ سازمان ملل در خلال یک ماه گذشته در ژنو جریان داشته است- مُهرشان را خواهند زد.
نکتهٔ مهم اینکه، باید توجه کرد که به‌موازاتِ برخی روندهای به‌ظاهر اصلی در تحول‌های حیات سیاسی منطقه، تحول‌های مهم دیگری نیز در پشتِ پردهٔ رویدادها به‌منظورِ طراحی نظمی دیگر، یعنی نظمی که منافع بازیگران استراتژیک را حفظ و گسترش می‌دهد، در جریان بوده است. شواهد مشخصی در دست است که ایالات‌متحده و برخی از متحدانش، طرح‌هایی را در ظاهر برای حفظِ صلح و خاتمهٔ درگیری‌ها در عراق و سوریه و پایان دادن به غائلهٔ داعش و “حکومت اسلامی “اما درعمل به‌منظورِ تحکیم کنترلِ استراتژیک خود در منطقه، به‌پیش می‌برند. برخی از شواهدی که اثبات کنندهٔ صحتِ استنباطی است که در بالا از برخی تحول‌های پسِ پرده می‌شود، ادامه یافتنِ کوشش‌هایی‌ست که نیروهای نظامی آمریکایی در مناطق مرکزی عراق به‌هدفِ به‌توافق رسیدن با رؤسای قبایل سنی و سران نظامی نیروهای داعش- که به‌طورِعمده از بعثی‌های سابق‌اند- برای برپاییِ منطقهٔ سنی‌نشینی خودمختار در قلب عراق انجام می‌دهند. بحران عمیق سیاسی عراق و فلجِ نسبی دولت مرکزی، به پیشرفت این طرح کمک کرده است. به‌گزارشِ خبرگزاری جمهوری‌اسلامی ایران [ایرنا]، ۲۶ فروردین‌ماه ۹۵، آژانش خبری “دواروژ”- در منطقهٔ کردستان عراق- گزارش داده است که، فرماندهان نظامی آمریکایی “به‌طورِ مخفیانه با فرماندهان ارشد داعش، که همهٔ آنان پیش از این بعثی بوده‌اند، درموصل و حویجه مذاکره کرده‌اند.” این سایت همچنین اطلاع داده است که: “به‌اعتقادِ کارشناسان عراقی، آمریکایی‌ها درحالِ تغییرِ تاکتیک‌های خود در جنگ با داعش و جدا کردن بعثی‌های درون سیستم داعش‌اند.” بر اساس گزارشِ ایرنا، با توجه به اینکه ۸۵ درصدِ داعشی‌های عراق بعثی‌اند، “آمریکایی‌ها درصددند تا از طریق مذاکره، پروندهٔ داعش را در عراق ببندند.” این گزارش، به‌نقل از کارشناسان، مطرح می‌کند که: “آمریکایی‌ها از یک‌سو با تشویقِ داعشی‌های خارجی برای خروج از عراق و از سوی دیگر با جدا کردنِ داعشی‌های بعثی از بدنهٔ داعش، قصد دارند پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا پروندهٔ داعش را در عراق به‌طورکامل جمع کنند.”
ازآنجاکه تحول‌های اشاره‌شده در بالا در دو ماه اخیر و با اعلام عقب کشیدنِ نیروهای نظامی روسیه [از سوریه] و آغاز روند مذاکرات صلح “ژنو ۳ “سرعت بیشتری به‌خود گرفته است، بررسیِ اوضاع منطقه را در بسترِ این تحول‌ها ادامه می‌دهیم.
خروج نیروهای روسیه از سوریه
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در روز ۱۴ مارس ۲۰۱۶/ ۲۴ اسفندماه ۱۳۹۴، اعلام کرد که بخش عمده‌ای از نیروهای روسی مستقر در سوریه را به‌دنبال مذاکرات وزیرخارجهٔ این کشور و همتای آمریکائی‌اش در جریان کنفرانس امنیتی سالانه در مونیخ و موافقت بر سر [آغاز] روندِ سیاسی برای گذار به آینده‌ای خالی از درگیری در سوریه، از این کشور [سوریه] بیرون خواهد کشید. پوتین، در مهرماه سال گذشته، در آغاز کارزارِ نظامی روسیه در سوریه، اعلام کرده بود که این اقدام با برنامهٔ زمان‌بندی‌ای مشخص و با هدف‌های از پیش تعیین‌شده، صورت می‌گیرد. اکنون مشخص است که در نتیجهٔ شش‌ماه فعالیت‌های نظامی روسیه در سوریه، داعش و گروه‌بندی‌های تروریستی دیگر مانند جبههٔ النصره درحال عقب‌نشینی‌اند و واحدهای ارتش سوریه همراه با متحدانش ازجمله سپاه پاسداران ایران، حزب‌الله لبنان و نیروهای شیعهٔ عراقی در تمام جبهه‌ها درحال پیشرفت‌اند. پرزیدنت پوتین درحالی‌که از سوی سرگئی لاوروف، وزیر امورخارجه روسیه، و سرگئی شویگو، وزیر دفاع این کشور، همراهی می‌شد، در خلال مراسمی در کرملین، ضمن اعلامِ عقب‌نشینی بخشی از نیروهای روسیه، گفت که هدف‌های نظامی‌ای که او از پیش تعیین کرده بود “به‌طورکلی حاصل‌شده‌اند.”
رئیس‌جمهور روسیه اشاره کرد:”با مشارکتِ نیروهای روسی و گروه‌بندی‌های نظامی روسیه، نیروهای نظامی سوریه و نیروهای وطن‌پرست سوریه، ما توانستیم وضعیت را در مبارزه با تروریسم بین‌المللی در اساس تغییر دهیم، و در تقریباً همهٔ مناطق، به‌منظور فراهم آوردنِ شرایط برای آغاز روند صلح، ابتکار عمل را به‌دست گیریم.” برنامهٔ زمان‌بندی‌شدهٔ عقب‌نشینیِ نیروهای روسیه با “قطع مخاصمات “در هفتهٔ آخر فوریه ۲۰۱۶، یعنی پایان هفتهٔ دوم اسفندماه ۱۳۹۴، و متعاقب آن، همزمان با آغاز دُور جدیدی از مذاکرات صلح در ژنو، تنظیم شده بود. سران کرملین امیدوارند که موازنهٔ جدید قدرت در صحنهٔ مخاصمات جنگی بین دولت سوریه و متحدانش از یک‌سو و نیروهای تروریستِ موردحمایتِ عربستان سعودی، ترکیه، و کشورهای مرتجعِ منطقه از دیگرسو، بتواند در مسیر گفت‌وگوهای ژنو در رابطه با آیندهٔ سیاسی سوریه نقش مثبتی ایفا کند. به این نکتهٔ مهم باید توجه شود که، گرچه دولت سوریه در رابطه با روند مذاکرات صلح و بحث بر سر روند گذار سیاسی در ژنو و ازجمله موردِ انجام انتخابات به‌منظور تعیین قدرت سیاسیِ آینده موافقت کرده است، اما با خواستِ نیروهای اُپوزیسیون و غرب مبنی بر حذفِ کاندیداتوری بشاراسد در چنین انتخاباتی مخالف است. کوشش دولت اسد برای برگزاری انتخابات پارلمانی این کشور در روز چهارشنبهٔ گذشته، در اوضاع‌واحوالی که به‌باور بسیاری از تحلیلگران شرایط برای برگزاری انتخاباتی واقعی مهیا نبود را باید کوششی از سوی بشاراسد برای طرح ادعای قانونی و منتخب بودنِ سیستم قانون‌گذاری کشور، و به‌تبعِ آن، مقامِ خود دانست. حقیقت این است که، با شروع و ادامهٔ روند مذاکرات بر سر آیندهٔ سیاسی سوریه، و در شرایطی که بررسی و توافق بر سر یکی از دو “طرح قانون اساسی “ارائه‌شده به نشست مذاکرات ژنو از سوی روسیه و ایالات‌متحده در دستورکار است، نتیجهٔ این انتخابات نمی‌تواند در روندِ تحولات آینده نقش مهمی داشته باشد.
روند صلح از طریقِ مذاکرات ژنو
در جریان اعلام خاتمهٔ عملیات نظامی عمدهٔ روسیه در سوریه، رئیس‌جمهور پوتین ابراز امیدواری کرد که این تصمیم “به ارتقاء سطح اعتماد میان تمام شرکت‌کنندگان در روند صلح سوریه و ترویج حل‌وفصل مسئله سوریه از طریق راه‌های مسالمت‌آمیز بینجامد.” پوتین مدعی شد که، روسیه درحال‌حاضر توانسته است “شرایط را برای شروع روند صلح” به‌وجود آورد، ولی موفقیت نهایی در این مسیر نیازمند آغاز مذاکرات به‌شکلی جدی است. نیروهای مشخصِ مخالفِ دولت [سوریه] که در هماهنگیِ نزدیک با عربستان سعودی و ترکیه عمل می‌کنند، هنوز از موضع‌شان مبنی بر “اسد باید برود” دست بر‌نداشته‌اند، و این درحالی است که دولتِ مستقر در دمشق از گفت‌وگوی رودررو با نمایندگان “گروه‌های تروریستی” در ژنو سر باز زده است.
گرچه رسانه‌های عمدهٔ جهان بیشتر گزارش‌های‌شان را بر اساسِ عملکرد و موضع‌گیری‌های هیئت‌های متخاصم دولت [سوریه] و اپوزیسیون طرفدار براندازی در گفت‌وگوهای ژنو تنظیم می‌کنند، اما حقیقت این است که، نیروهای دموکراتِ اپوزیسیون، ازجمله نیروهای چپ، با توافق در زمینهٔ گزیدن هیئت سومی برای مذاکره، سعی داشته‌اند در ژنو در مورد ضرورت شکل‌گیریِ آلترناتیوی [جایگزینی] ترقی‌خواه، سکولار، و دموکرات، کوشش کنند. نمایندگان این گروه سوم- که با سخنگویی دکتر قدری جمیل، معاون نخست‌وزیر و وزیر اقتصاد [سوریه] در سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۳ – فعالیت می‌کنند، در هفته گذشته با استفان دی‌میستورا، نمایندهٔ ویژهٔ سازمان ملل برای حل مسئله سوریه، ملاقات کرد. قدری جمیل، که در دوره‌یی تا سال‌های دههٔ ۱۹۹۰ عضو رهبری حزب کمونیست سوریه بود، در این ملاقات اندیشه‌ها و محورهای عمل هیئت سکولارهای دمکرات (تریبونِ آستانه- مسکو) در رابطه با آلترناتیوِ [جایگزینِ] دموکراتیک برای آیندهٔ سوریه را با استفان دی‌میستورا مطرح کرد.
این مشخص است که پرزیدنت پوتین پیش از اعلام تصمیمش به عقب کشیدن نیروهای نظامی روسیه از سوریه، رئیس‌جمهور این کشور، بشاراسد، را درجریان تصمیم خود گذاشته بود. پوتین به همتای سوریه‌ای خود اطمینان داده است که روسیه پایگاه دریایی‌اش در “طرطوس “و پایگاه هوایی‌اش در “حمیم “را حفظ خواهد کرد. او همچنین اعلام کرد که سیستم‌های موشکی “اس ۴۰۰ “روسیه برای حفاظت از سوریه در برابر تهدیدات هوایی از طرف ترکیه در مقرهای خود باقی خواهند ماند. رئیس‌جمهور ترکیه، رجب‌طیب اردوغان، هنوز هم به برقراریِ “منطقهٔ پروازممنوع” در امتداد مرز طولانی این کشور با سوریه امید دارد. پرزیدنت پوتین اظهار داشته است: “ما به قوانین اساسی بین‌المللی احترام می‌گذاریم و بر این باوریم که هیچ‌کس حق نقضِ حریمِ هوایی سوریهٔ مستقل را ندارد.”
پرزیدنت پوتین در رابطه با تصمیم به عقب کشیدن واحدهای نظامی روسیه اظهار داشت که، درصورت نیازِ صحنهٔ عملیات، نیروهای روسی می‌توانند در ظرف مدت کوتاهی “در عرض چند ساعت” دوباره در سوریه مستقر شوند. او همچنین تأکید کرد که، علاوه‌براین، ابزار و امکانات نظامی روسیه در دریای خزر و دریای مدیترانه، که نه‌چندان دور از سوریه واقع شده‌اند، آمادهٔ عملیات باقی خواهند ماند. رئیس‌جمهور روسیه تأکید کرد که درحال‌حاضر ارتش سوریه با کمک روسیه نه‌تنها می‌تواند قلمرو زیر کنترل کنونی خود را نگه دارد، بلکه می‌تواند در بسیاری از مناطق کشور گروه‌های تروریستی را شکست دهد. وزیر دفاع روسیه اظهار داشته است که کارزار نظامیِ هماهنگ در ماه‌های اخیر، منطقهٔ “لاتاکیا “را از حضور تروریست‌ها پاک کرده، ارتباطات با حلب برقرار شده است و بیشتر تروریست‌ها از حمص و حما بیرون رانده شده‌اند. سفیر روسیه در سازمان ملل متحد، ویتالی چورکین، به رسانه‌ها اظهار داشته است که مسکو به‌حضورِ نظامی خود در سوریه برای اطمینان از اینکه موافقت‌نامهٔ “قطع مخاصمات” مورداجرا قرار گرفته است، ادامه خواهد داد. البته او همچنین متذکر شد که انرژی دیپلماتیک روسیه روی هدفِ دستیابی به راه‌حلی سیاسی برای درگیری‌ها در سوریه متمرکز خواهد شد.
البته می‌بایست اذعان داشت که اقدام روسیه به عقب کشیدنِ نیروهایش از سوریه و اظهارات و فعالیت‌های فزایندهٔ سران دستگاه دیپلماسی این کشور- با توجه به جهت‌گیری مشخص دیپلماسی اخیر- به‌طور‌انکارناپذیری به توافقی وسیع‌تر در رابطه با منطقه خاورمیانه با ایالات‌متحده ارتباط دارد. اکنون واضح است که از نیمهٔ بهمن‌ماه ۱۳۹۴ و پس از کنفرانس امنیتی مونیخ، نوعی تفاهم میان مسکو و واشنگتن در مورد جلوگیری از وخیم‌تر شدن شرایط و درگیری‌ها در منطقه وجود دارد. اظهارات انتقادآمیز اخیر باراک اوباما در رابطه با نقش متحدانِ این کشور در خاورمیانه مانند عربستان سعودی، قطر و ترکیه را می‌توان نشانه‌یی از برخی فاصله‌گیری‌های واشنگتن از عملکرد یک‌جانبه و مصالحه‌ناپذیر این کشورها در زمینهٔ روند مذاکرات صلح ژنو در رابطه با آینده سیاسی سوریه قلمداد کرد. این دولت‌ها [عربستان سعودی، قطر و ترکیه] با آتش‌بسِ اعلام‌شده در فوریهٔ ۲۰۱۶ مخالف بودند و همچنان بر خواستِ خود برای تغییرِ رژیم در دمشق اصرار می‌ورزند. بیانیهٔ صادرشده از سوی کنفرانس همکاری کشورهای اسلامی در استانبول، و جهت‌گیری ضدِ جمهوری‌اسلامی ایران در محتوای آن، و اعتراضِ رئیس‌جمهور ایران به چهار بندِ ضدِ ایرانی این بیانیه- که گویا با اصرار عربستان و همکاری رئیس‌جمهور ترکیه در بیانیه گنجانده شده است- را باید در رابطه با همین موضع‌گیری‌ها ارزیابی کرد. البته هنگامی‌که مسکو و واشنگتن، در چند هفته اخیر، به اقدامِ هماهنگ دست زده‌اند، این کشورها هم به‌جز اعلامِ حمایت از “قطعِ مخاصمات”، حداقل در موضع‌گیری‌های رسمی‌شان، چارهٔ دیگری نداشته‌اند.
به‌نظر می‌رسد که مسکو در جریانِ موافقت به‌دست‌آمده در کنفرانس امنیتی مونیخ، از واشنگتن تضمین گرفته است تا ارسالِ تسلیحات و منابع مالی از شیخ نشین‌های حاشیهٔ خلیج فارس به نیرو های تروریستی در سوریه از مسیر ترکیه را قطع کند. در سال ۲۰۱۳، ایالات متحده ۱۵ هزار موشکِ ضد تانک “تاو “به عربستان سعودی تحویل داد. بسیاری از این موشک‌های مهلک در اختیارنیروهای جبههٔ النصره و داعش قرار گرفته‌اند. مسکو و واشنگتن استراتژی‌شان را در مقابله با داعش و حمایت از کُردهای سوریه در جنگ با تروریست‌ها، ازجمله بر ضدِ جبهه النصره- که از حمایت کشورهایی مانند ترکیه و عربستان سعودی برخوردار است- با یکدیگر هماهنگ کرده‌اند.
طرحی برای پاره‌پاره کردن خاورمیانه؟
کُردهای سوریه، که حدود ۲ میلیون نفر از جمعیتِ سوریه را تشکیل می‌دهند، زیر رهبریِ حزب دمکرات کردستان سوریه، از آرامش نسبی‌ای که در درگیری‌های نظامی در دو ماه گذشته به‌وجود آمد برای اعلام طرح موردنظرشان در برپاییِ منطقه‌یی خودمختار و خودگردان در شمال سوریه استفاده کرده‌اند. گرچه روسیه خواهان شرکت دادنِ نیروهای کُرد در روند مذاکرات در ژنو است، ترکیه و ایران به‌شدت مخالف چنین اقدامی‌اند.
از جانب دیگر، سیاست‌گذاران آمریکا و اسرائیل رؤیایِ پاره‌پاره کردن غربِ آسیا و منطقهٔ خاورمیانه- از پاکستان گرفته تا سوریه و عراق- را همواره در سر داشته‌اند. حقیقت اینکه، برپاییِ دولتی کُرد در قلب خاورمیانه، از آماج‌های دیپلماسیِ کشورهای امپریالیستی در ربع قرن اخیر بوده است. گرچه در دو سال گذشته ایالات‌متحده تبلیغات وسیعی در رابطه با کمک نظامی و تسلیحاتی به نیروهای کُرد سوریه در نبرد مرگ وزندگی‌شان با نیروهای داعش سازمان داده است، اما به‌رغم آن، نیروهای دموکراتیک سوریه معتقدند که کمک‌های “قطره‌چکان”یِ آمریکا به نیروهای حزب دمکرات کردستان سوریه به‌شدت محدود و مشروط بوده‌اند. ایالات‌متحده برای راضی نگه‌داشتنِ متحدِ “ناتو”یی‌اش، یعنی ترکیه، با حضور و شرکت نیروهای کُرد در گفت‌وگوهای مهمِ ژنو در رابطه با آیندهٔ سوریه، مخالفت کرده است. بنا بر گزارش‌های رسانه‌ها از مذاکرات ژنو، “هیثم مناع”- رئیس شورای سوریهٔ دمکراتیک- در اعتراض به دعوت نشدنِ کُردها برای حضور و شرکت در مذاکرات ژنو، به ژنو نیامده است.
نباید اما فراموش کرد که، مقام‌های ارشد و ذی‌نفوذِ دولت آمریکا در سال‌های اخیر با درکِ احتمالِ به‌موفقیت نینجامیدنِ طرح سرنگونیِ یکپارچهٔ دولت سوریه، دربارهٔ طرحِ تقسیم سوریه به چندین کشور کوچک بارها اظهارنظرهای تائیدآمیز کرده‌اند. ارتش آمریکا درحال‌حاضر یک واحد از نیروهای عملیات ویژه‌اش که حدود ۵۰ نظامی را در بر می‌گیرد، به‌منظورِ مسلح کردن و آموزش کُردهای سوریه در پایگاه هوایی “رمیلان “در شمال شرق سوریه مستقر کرده است. پایگاه رمیلان در نزدیکی حوزه‌های نفتی عمدهٔ سوریه و همچنین در نزدیکی مسیر استراتژیکی‌ای برای تأمین سوخت و تسلیحاتِ شهر “رقه”- پایتخت داعش- قرار دارد. ایالات‌متحده و روسیه، هر دو، در تدارکِ حملهٔ نهایی به شهر رقه و طرفدارِ قطع مسیرهای تأمین‌کنندهٔ نیازهای تسلیحاتی و سوختی نیروهای داعش‌اند. دولت ترکیه، حزب کارگران کردستان (“پ. ک. ک”) و متحدانش در سوریه را در حکم “گروهِ تروریستی” ارزیابی می‌کند و اعلام کرده است که تحت هیچ شرایطی ایجاد دولتی کُردِ مستقل یا منطقه‌یی خودمختار در طول مرزهایش را تحمل نخواهد کرد. و این درحالی‌است که دولت خودمختارِ کردستان در شمال عراق در حقیقت متحدِ دولت آنکارا است. دولت سوریه نیز گفته است که طرفدار ایجاد منطقهٔ خودگردان کُرد در خاک سوریه نیست و این در شرایطی است که درحال‌حاضر، ارتش سوریه برای مقابله با دشمنان مشترک خود و کُردها- و ازجمله گروه‌های تروریستی‌ای مانند داعش و جبهه النصره- با نیروهای کُردِ سوریه همکاری‌های نزدیک دارد.
مشخص است که حتی در زمانی که در انتهای تونلِ تاریک طولانی‌ای همچون روند مذاکرات دشوار صلح ژنو سوسوی پرتوی به‌چشم بخورد، مردم ستمدیدهٔ سوریه که در سال‌های اخیر در معرض جنگی همه‌جانبه از سوی قدرت‌های امپریالیستی و متحدان محلی‌شان قرار داشته‌اند، با چالش‌های بیشتری روبه‌رو خواهند بود. طرح‌های امپریالیستی برای بازچینیِ جغرافیای سیاسی خاورمیانه، به‌ویژه در عراق و سوریه، می‌توانند شرایط دشواری را برای دفاع از تمامیت ارضی و استقلال کشورهای منطقه به‌وجود آورد. مردم سوریه قربانیان اصلی و فراموش‌شدهٔ این تلاش‌ها برای بازترسیمِ مرزهای مناطق زیرِ کنترل کشورهای امپریالیستی در خاورمیانه‌اند، تلاش‌های سلطه‌جویانه‌ای که هدف‌شان کنترلِ بازار، منابعِ اولیه، مواد خام و موقعیت استراتژیک است. بنا بر ارزیابی‌های دقیق کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان، در پنج سال گذشته نیم میلیون شهروند از جمعیت ۲۲ میلیونی سوریه در جریان جنگ داخلی کشته شده‌اند. شش و نیم میلیون نفر در داخل کشور از خانه‌ها و شهرها و دهات‌شان رانده شده‌اند و بیش از سه میلیون شهروند سوریه کشور را ترک کرده‌اند که بسیاری از آنان در شرایط بسیار دشوار معیشتی و اجتماعی در اردوگاه‌های پناهندگان در ترکیه، اردن، و لبنان به‌سر می‌برند.
به نقل از «نامۀ مردم»، شمارۀ ۹۹۷، ۳۰ فروردین ماه ۱۳۹۵
