موفقیت تاریخیِ تازهٔ چین، این بار در فضا
برای نخستین بار در تاریخ بشر، فضاپیمایی چینی با موفقیت در نیمهٔ پنهان ماه فرود آمد.
از رخدادهای خوب و امیدبخش در جهان پُرتنش و پرهیاهوی امروزی، کامیابی‌های اخیر بشر در کاوش‌های فضایی و به‌ویژه در منظومهٔ شمسی بود. تقریباً در همان زمانی که کاوشگر ”افق‌های جدید “ناسا (سازمان هوا-فضای آمریکا) از کنار یکی از جِرم‌های دنباله‌دار در ”کمربند کوییپر “در ورای مدار نپتون- آخرین سیارهٔ منظومهٔ شمسی- می‌گذشت، سازمان ملّی فضایی چین توانست فضاپیمای ”چانگ ای-۴ “را با موفقیت بر روی نیمهٔ پنهان یا ناپیدای کرهٔ ماه بنشاند. این فضاپیما روز جمعه ۱۶ آذر امسال از پایگاه فضایی شی‌چانگ در استان سیچوانِ چین توسط موشک چینی ”لانگ مارچ ۳بی “به فضا پرتاب شد و روز ۱۳ دی به آرامی بر سطح پنهان کرهٔ ماه فرود آمد.
گفتنی است که به علّت نیروی جاذبهٔ زمین و فاصله‌ای که کرهٔ ماه از کرهٔ زمین دارد، سرعت گردش دَوَرانی ماه به دور محور خودش و حرکت انتقالیِ این کره به دور زمین طوری است که کرهٔ ماه در مدّتی که یک دور به دور کرهٔ زمین می‌چرخد، همزمان یک دور هم به دورِ خودش می‌چرخد. بر اثر این وضعیت خاص، همیشه فقط یک نیمهٔ کرهٔ ماه رو به کرهٔ زمین است، و از روی کرهٔ زمین، فقط یک نیمهٔ ماه قابل دیدن است. البته در شرایط ویژه‌ای، بخش کوچکی از نیمهٔ ناپیدای کرهٔ ماه نیز در برخی از نقاط کرهٔ زمین دیده می‌شود. گاهی این نیمهٔ کرهٔ ماه را نیمهٔ تاریک می‌خوانند، ولی واقعیت این است که این نیمه نیز، مثل نیمهٔ دیگر کرهٔ ماه، از تابش نور خورشید برخوردار است، اگرچه از دید زمینیان پنهان است. نخستین بار در سال ۱۹۵۹ (۱۳۳۸)، فضاپیمای لونا-۳ شوروی از نیمهٔ ناپیدای کرهٔ ماه عکس‌برداری کرد. نُه سال بعد، فضانوردان آپولو-۸ آمریکا که برای نخستین بار به دور ماه گردش کردند، توانستند نیمهٔ پنهان ماه را به چشم خود ببینند. تا پیش از فرود اخیر فضاپیمای چینی بر این نیمهٔ پنهان، همهٔ فضاپیماها همیشه روی نیمهٔ آشکار ماه که از زمین دیده می‌شود فرود آمده بودند. پیش از این نیز چین در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۹ دو مَدارگرد را در مدار ماه قرار داده بود که توانسته بودند دقیق‌ترین تصویرها را از سطح ماه بگیرند و به زمین ارسال کنند. در اواخر سال ۲۰۱۳ میلادی، چین نخستین فضاپیمای سطح‌نشین خود به نام چانگ ای-۳ و ماه‌نورد آن را روی ماه نشاند که ماه‌نوردِ کاوشگر آن متأسفانه پس از ۱۱۴ متر که روی سطح ماه حرکت کرد، به علّت نقص فنّی از حرکت بازایستاد. چین پس از آمریکا و اتحاد شوروی سوّمین کشوری است که ماه‌نورد روی ماه نشانده است. ”چانگ ای “نام الاههٔ ماه در فرهنگ اساطیر چینی است.
یافتن سطح مناسب برای فرود آمدن بر نیمهٔ پنهان ماه یکی از چالش‌های این طرح فضایی چین بود. فرورفتگی بزرگی به عمق ۸ کیلومتر و پهنای ۲۵۰۰ کیلومتر در بخش جنوبی این نیمه قرار دارد که احتمالاً از برخورد جرم‌های کیهانی میلیون‌ها سال پیش به جا مانده است. عمق زیاد این حفره، دریچهٔ مناسبی برای مطالعهٔ پوستهٔ بیرونی ماه و لایهٔ زیرین آن (گوشته، بین پوسته و هسته) به وجود آورده است. بنابراین، تصمیم گرفته شد که فضاپیمای چینی در محوطه‌ای به قطر ۲۵ متر در شمال این حفره فرود بیاید تا بهتر بتواند نمونهٔ سنگ‌های بیرون پرتاب شده از حفرهٔ بزرگ جنوبی را جمع‌آوری کند. مطالعهٔ این سنگ‌ها به شناخت نحوهٔ شکل‌گیری کرهٔ ماه کمک خواهد کرد.
یکی از مشکل‌های فرستادن فضاپیما به نیمهٔ پُشتیِ ماه این است که وقتی فضاپیما در این نیمه قرار می‌گیرد، دیگر نمی‌تواند زمین را ”ببیند “و به همین دلیل، نمی‌تواند برای فرمان گرفتن، مستقیماً با مرکز کنترل بر روی زمین ارتباط رادیویی داشته باشد، چون خود کرهٔ ماه مانع این ارتباط مستقیم است. سازمان ملّی فضایی چین با قرار دادن یک ماهوارهٔ بازپخش (رِلِه) در مدار ویژه‌ای در وَرای ماه، در جایی که همیشه بتواند هم نیمهٔ ناآشکار ماه را ”ببیند “و هم زمین را، مشکل ارتباط با زمین را (از طریق این ماهوارهٔ بازپخش) حل کرد. این ماهواره در اواخر اردیبهشت امسال در مدار قرار داده شد و در این مدّت برای برنامه‌ریزی سفر فضاپیمای چانگ ای-۴ و هدایت آن تا فرود بر سطح ماه، استفاده شد و از این به بعد نیز برای حفظ ارتباط میان فضاپیما و ماه‌نوردِ آن با مرکز کنترل بر روی زمین استفاده خواهد شد.
ماه‌نورد چینی- که از فضاپیمای مادر جدا می‌شود، و برای نخستین بار در تاریخ، قرار است دست‌کم سه ماه بر روی نیمهٔ پنهان کرهٔ ماه به کاوش بپردازد- مجهز به ابزار و وسایل عملی پیشرفتهای برای عکس‌برداری، نمونه‌برداری، اندازه‌گیری، تجزیهٔ شیمیایی و بررسی سنگ‌های کرهٔ ماه، رادار، طیف‌سنج، و دیگر ابزارهای اکتشافی و علمی است. مطالعهٔ ذخایرِ یخ به‌جا مانده از میلیون‌ها سال پیش، یکی از عرصه‌های تحقیق این کاوشگر است. زیست‌کرهٔ ۳ کیلوگرمی آزمایشی یکی دیگر از وسایلی است که فضاپیمای چینی با خودش به کرهٔ ماه برده است. این ابزار آزمایشی، که توسط دانشجویان چینی طراحی و ساخته شده است، حاوی تخم کرم ابریشم و بذر سیب‌زمینی است. دانشمندان امیدوارند بتوانند واکنش‌های زیست‌شیمیایی به وجود آمدن کرم ابریشم و جوانه زدن بذر سیب‌زمینی، و توازن میزان دی‌اکسید کربن تولیدشده و مصرف‌شده در این دو واکنش در سطح ماه را مطالعه کنند. برخی از ابزارهای ماه‌نورد توسط نهادهای علمی و فنی کشورهای دیگر، از جمله آلمان و سوئد، در اختیار چینی‌ها قرار داده شده است.
از آنجا که نیمهٔ پنهان ماه پُشت به زمین دارد و امواج رادیوییِ زمین به آن نمی‌رسد، محیط بسیار خوبی است برای پژوهش در امواج رادیویی کیهانی ساطع شده از دیگر نقاط جهان هستی، بدون مداخلهٔ امواج ”مزاحم “از زمین.
شصت و دو سال پس از آنکه برای نخستین بار در تاریخ بشر، ماهوارهٔ اسپوتنیک شوروی با موفقیت به فضا فرستاده شد و ”عصر فضا “و رقابت‌های فضایی آغاز شد، اکنون با فرود آمدن فضاپیمای چینی در نیمهٔ پنهان ماه، بار دیگر این پرسش مطرح شده است که آیا برتری آمریکا بار دیگر در خطر افتاده است؟ در دههٔ ۱۹۵۰، و تا حدّی بر اثر فشار پیشرفتهای اتحاد شوروی در دورهٔ پس از جنگ جهانی دوّم، بودجه‌های آمریکا در زمینه‌های آموزش و پژوهش‌های علمی دو-سه برابر شد و در اواخر همان دهه، به ابتکار رئیس‌جمهور وقتِ آمریکا، دوُایت آیزنهاور، سازمان ملّی هوا-فضای آمریکا (ناسا) بنیاد گذشته شد. در آن زمان، اتحاد شوروی نظام آموزش پایهٔ بسیار کارآ و پژوهشگرانی خُبره و کارآشنا داشت، و حتّی در برخی از عرصه‌های تولید در سطح جهان پیشگام بود، اگرچه سطح زندگی شهروندان شوروی هنوز در حدّ مطلوب، و قابل مقایسه با سطح زندگی آمریکایی‌ها نبود. متأسفانه در حدود سه دهه بعد از پرواز اسپوتنیک، اتحاد شوروی فروپاشید و بازماندگان آن نیز از عرصهٔ رقابت با آمریکا بازماندند.
امروزه چین از لحاظ پیشرفتهای اقتصادی-اجتماعی و علمی-فنّی در موقعیت برجسته‌ای قرار دارد و به نظر می‌آید که رقیبی جدّی برای برتریِ آمریکاست. رشد اقتصادی سالانهٔ پی‌درپی چین در چهار دههٔ گذشته، بهبود عظیمی در سطح زندگی میلیون‌ها شهروند آن کشور پدید آورده است. چین در این مدّت در زمینهٔ فقرزدایی نیز پیروزی‌های چشمگیری داشته است و نزدیک به هفتصد میلیون چینی را از زیر خطر فقر بالا آورده است. امروزه دیگر کمتر کسی است که چین را کشوری بداند که فقط برای تولید کالاهای ارزان و نامرغوب خوب است. دستاوردهای علمی-فنّی چین در عرصه‌های تولید صنعتی، خودروسازی، کشتی‌سازی، هواپیماسازی، انرژی‌های تجدیدپذیر، ساختمان‌سازی و راه‌سازی، صنایع نظامی، تجارت و عملیات بانکی الکترونیکی، صنایع الکترونیک، حمل‌ونقل، از جمله قطارهای سریع، هوش مصنوعی، فنّاوری نانو، و کالاهای مصرفی غیرقابل چشم‌پوشی است. چین در بخش بزرگی از این عرصه‌ها اکنون در سطح جهان جزو تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان پیشگام، و در حال تبدیل شدن به ابرقدرت علمی-فنّی است. کالاها و تجهیزات و فنّاوری‌های پیشرفتهٔ چین اکنون نه‌فقط در کشورهای ”جهان سوّم “بلکه در کشورهای پیشرفتهٔ صنعتی اروپا و آمریکا نیز خریدار دارد، و برخی از دانشگاه‌های چین اکنون جزو برترین‌های جهان‌اند. همچنین، سرمایه‌گذاری‌های چین در زمینهٔ فنّاوری‌های سبز در سال‌های اخیر بسیار چشمگیر بوده است و چین جزو پیشگامان مبارزه با آلودگی‌های زیست‌محیطی است. چین، با جمعیت نزدیک به ۱ میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر، زیر رهبری حزب کمونیست چین، در زمینه‌های دانش و آموزش و فنّآوری سرمایه‌گذاری‌های کلانی کرده است و مسیر ویژهٔ خود را برای رشد اقتصادی-اجتماعی و ارتقای سطح زندگی مردم در پیش گرفته است. کشورهای پیشرفتهٔ سرمایه‌داری غرب، چین را همیشه رقیب اقتصادی و سیاسی (و تا حدّی هم نظامی) خود می‌دیدند، ولی با پیشرفتهای علمی و فنّی سریع چین در چهار دههٔ اخیر، و به‌ویژه از زمان بحران اقتصادی ۲۰۰۸ جهان سرمایه‌داری، اکنون قدرت‌های غربی چین را رقیبی جدّی در عرصه‌های دانش و فن می‌بینند.
طرح بعدی سازمان ملّی فضایی چین پس از فرود تاریخ‌ساز چانگ ای-۴، فرستادن فضاپیمای چانگ ای-۵ به کرهٔ ماه در سال جاری میلادی (۲۰۱۹) برای جمع‌آوری سنگ‌های ماه و بازگرداندن آنها به زمین است. به‌علاوه، چین تصمیم دارد تا سال ۲۰۲۲ ایستگاه فضایی مجهزی نیز بر سطح ماه مستقر کند که از ایستگاه‌های کنونی بزرگ‌تر و مجهزتر خواهد بود. همچنین، فرستادن فضانوردان به کرهٔ ماه تا سال ۲۰۳۰ نیز جزو برنامه‌های فضایی چین است.
نامۀ مردم، شمارۀ ۱۰۶۹، ۱ بهمن ماه ۱۳۹۷
