سیل در ترکمن‌صحرا اجتناب‌پذیر بود!
بیش از سه هفته پس از شروع سیل‌های ویرانگر در استان‌های کشور بحث دربارهٔ کوتاهی‌های فاجعه‌‌بار مدیریتی در جلوگیری از سرریز شدن سدها و جاری شدن سیل که ارگان‌های حکومتی از امکان وقوع و پیامدهای ویرانگر آن آگاهی کامل داشتند، ادامه دارد. بر پایه اطلاعات مستند و تحلیل‌های کارشناسانه اکنون باور عمومی بر این است که فاجعهٔ سیل در ترکمن‌صحرا پیش‌بینی شدنی و پیشگیری از آن ممکن بود. مسئولان رژیم ولایی هفته‌ها پیش از وقوع سیل از وضعیت مخزن‌های آبی استان گلستان مطلع بودند و جلسه‌های متعددی در این ارتباط داشتند.
ایرنا، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، در گزارشی به‌تاریخ ۱۱ اسفندماه سال ۱۳۹۷، به‌نقل از حسن قنبری، مدیر امور منابع آب سه شهرستان گنبدکاووس، مینودشت و گالیکش در شرق استان گلستان، نوشت: “٬به‌دلیل بارش‌های خوب سال زراعی جاری ۹۲٫۶ در صد حجم سدهای مخزنی بزرگ گنبدکاووس پر شده است٬.” گزارش افزود: “هم‌اکنون در چهار سد گلستان، بوستان، وشمگیر و دانشمند که مجموعاً حدود ۱۳۵ میلیون مترمکعب حجم مخزن آنان است، مقدار ۱۲۵ میلیون مترمکعب آب ذخیره شده است. به‌گفتهٔ وی، ٬در سد بوستان افزون بر ۲۲ میلیون مترمکعب، در سد گلستان افزون بر ۵۰ میلیون مکعب، در سد دانشمند افزون بر ۱۵ (میلیون مترمکعب) و در سد وشمگیر ۳۸ میلیون مترمکعب آب ذخیره شده است٬.” قنبری با بیان اینکه به‌جز سد بوستان، آب در سه سد دیگر گنبدکاووس سرریز کرده است، اضافه کرد: “در سال زراعی جاری یعنی از اول مهرماه امسال (۱۳۹۷) تا الآن، میزان بارش در این شهرستان در مجموع ۳۶۱ میلی‌متر است که نسبت به سال قبل (۱۳۹۶) حدود ۶۵ درصد افزایش دارد.” او در ادامه تصریح می‌کند: “ذخیرهٔ این مقدار آب در سدهای بزرگ مخزنی گنبدکاووس در سال زراعی جاری درحالی انجام شده که پارسال حجم آب در این چهار سد فقط حدود ۲۰ میلیون مترمکعب بود.”
میر محمد غراوی، معاون وقت فرهنگی امور عمرانی استاندار گلستان و استاندار کنونی، در روز نخست حادثه، در جلسه ستاد مدیریت بحران استان گلستان که در گنبدکاووس برگزار شده بود [!؟]، با انتقاد از تعلل اداره کل آب منطقه‌ای استان گلستان در خالی کردن حجم سد گلستان، اظهار کرد: “ما از چند روز قبل پیش‌بینی بارش باران با حجم زیاد را کرده بودیم. و این موضوع را بارها به اطلاع مسئولین مربوطه رساندیم.” او با بیان اینکه “شب وقوع سیل و سرریز سد نیز به مسئولان آب منطقه‌ای برای تخلیه آب سد اطلاع دادیم” افزود: “در ساعت حدوداً سه و نیم بامداد نیز با اصرار فرماندار گنبدکاووس بار دیگر این درخواست را تکرار کردیم اما تا ساعت هشت صبح عملاً اتفاقی رخ نداد.” او در ادامه خاطرنشان کرد: “درصورت تخلیه آب سدها در زمان اعلام هشدار حجم تخریب و ورود آب به محدوده شهری و روستایی کمتر می‌شد.” غراوی گفت: “در هنگام ساخت سد نیز نقشه‌هایی برای کنترل فازها و اتفاقات مختلف ازجمله شکستن سد، سرریز شدن و بسیاری از امور دیگر پیش‌بینی شده است که اجرایی شود.”
آنچه از شواهد امر برمی‌آید، حدود سه هفته پیش از جاری شدن سیل همه مسئولان امور از وضعیت موجود اطلاع داشتند، ولی تدابیر احتیاطی جهت پیشگیری از سیل ازجمله باز کردن دریچه‌های سدهای چهارگانه و تخلیه آب موجود، لایروبی مسیل رودخانه‌های گرگان و قره‌سو و چهل‌چای به‌عمل نیاوردند. زیرا بنیادهای مختلف حاکمیت ولایی که در پی کسب سود شیرهٔ جان کشاورزان منطقه را می‌مکند و هرساله از فروش آب سدها به کشاورزان سودهایی کلان به جیب می‌زدند، نمی‌خواستند آب موجود در سدهای چهارگانه را به‌رایگان در اختیار کشاورزان بگذارند. عمق این فاجعه آنگاه آشکار می‌شود که مدیر امور منابع آب سه شهرستان گنبدکاووس، مینودشت و گالیکش می‌گوید: “علاوه بر ذخیره این حجم آب در سدهای مخزنی گنبدکاووس، ۷۸ میلیون مترمکعب آب در سه تالاب بین‌المللی آلماگل، آلاگل، آجی‌گل و آب‌بندان‌های اینچه‌برون، کرند و ایمرملاساری این شهرستان ذخیره شده است.” او در ادامه می‌افزاید: “هریک از تالاب‌های آجی‌گل و آلماگل حدود پنج میلیون مترمکعب و تالاب آلاگل نیز پنجاه میلیون مترمکعب آب دارند که ظرفیت دو تالاب اول تکمیل و افزون بر ۷۰ درصد حجم آلاگل نیز پر شده است.” او در این‌باره می‌افزاید: “در پی بارش‌های خوب امسال (۱۳۹۷) تعداد زیادی آب‌بندان کوچک نیز در سطح شهرستان گنبدکاووس آبگیری شده‌اند.” همهٔ این‌ها درحالی است که هواشناسی کشور بارش باران‌های موسمی زیادی را در اواخر سال گذشته و اوایل سال جدید پیش‌بینی کرده بود.
شهرستان گنبدکاووس در شرق استان گلستان واقع شده و با ۳۵۰ هزار نفر جمعیت ۱۶۵ هزار هکتار اراضی زراعی و باغی دارد و از مرکزهایی بسیار مهم در تولیدات کشاورزی‌ای مانند گندم، جو، و پنبه استان گلستان و کشور است.
دکتر قره‌باش، فعال اقتصادی- اجتماعی استان گلستان، در نامه‌ای انتقادآمیز خطاب به استاندار عزل شدهٔ استان که در فضای مجازی به‌طور گسترده‌ای انتشار یافت، می‌نویسد: “لطفاً آدرس غلط ندهید، استاندار مسئول عدم تخلیه پیشگیرانه سدها است.” او در ادامه می‌افزاید: “ستاد بحران استان بابت عدم بسیج کامل منابع استانی و کشوری مقصر است.”
اما دست‌اندرکاران و دستگاه‌های امنیتی رژیم ولایی نظر دیگری دارند. خبرگزاری فارس، به‌نقل از عبدالرضا چراغعلی، معاون سیاسی و امنیتی اجتماعی استاندار گلستان، نوشت: “حجم بارش باران در دو روز منتهی به وقوع سیل بسیار بی‌سابقه بوده است. و خالی کردن یا نکردن [آب] بخش[ی] یا کل سد در روزهای پایانی منتهی به وقوع سیل تأثیری بر شدت و حجم آب ورودی به محدوده شهری و روستایی نداشته است.”
گلستان بیش از ۲۰ هزار کیلومترمربع مساحت دارد و حدود دو میلیون نفر جمعیت آن در ۱۴ شهرستان زندگی می‌کنند و اقتصاد آن بر کشاورزی متمرکز است.
بزرگ‌ترین سیل ترکمن‌صحرا در سال‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۴ رخ داد که در سیل ۱۳۸۰ بیش از ۵۰۰ نفر جان خود را از دست دادند و ۵۰ درصد جاده گالیکش و ۹۰ درصد راه کلاله به جنگل گلستان مسدود شد. همچنین ۱۵ هکتار از جنگل‌های گلستان را از بین برد و خسارت‌های سنگین زیادی به بخش‌های گوناگون وارد شد. و در سال ۱۳۸۴ بر اثر سیل بیش از ۳۰۰ واحد مسکونی و یک‌هزار و ۵۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی بر اثر جاری شدن سیل تخریب شد و ۱۲ هزار نفر آسیب دیده و حدود ۴۰ نفر جان باختند.
بر اثر سیل آخرین روزهای سال ۹۷ و فروردین‌ماه امسال- ۱۳۹۸- در ترکمن‌صحرا، برابر آخرین آمار جمع‌بندی شده، تا کنون به ۱۷هزاروهشتصد خانه مسکونی خسارت جدی وارد شده که دست‌کم ۲ هزاروهشتصد واحد آن نیازمند نوسازی است همچنین ۲ هزارودویست رأس دام سبک، ۲۰ رأس دام سنگین و اسب و افزون بر ۷۰۰ هزار قطعه مرغ و به بخش‌های وسیعی از مزارع و باغات، مرغداری‌ها و مراکز آبزی‌پروری، زیرساخت‌ها و حوزه تأسیسات آبی ۱۵۰ میلیارد تومان خسارت وارد شده است. همچنین هزاران هکتار زمین کشاورزی مرغوب منطقه از بین رفته و زیرساخت‌های شهری و روستایی آسیب جدی دیده‌اند.
به‌گزارش میکرفن نیوز، سعید مازندرانی، مدیرکل تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان گلستان، در هفتم فروردین ۹۸، اظهار داشت: “درنتیجه سیل ۱۵۰ واحد صنعتی بزرگ و ۵۰۰ واحد صنعتی و تولیدی کوچک و تعاونی‌ها دچار خسارت شد.” و خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) به‌نقل از حسینقلی قوانلو، رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت گلستان، ۱۹ فروردین‌ماه ۹۸ ، نوشت: “بر اساس برآوردهای صورت گرفته سیلاب ۴۰۰ میلیارد تومان به بخش صنعت، معدن و تجارت استان گلستان خسارت وارد کرده است.” او همچنین گفت: “حدود ۱۸۵ واحد صنعتی فعال ما عمدتاً در آق‌قلا دچار خسارت شدند که حدود ۱۰۰ واحد خسارت کلی دیدند و مابقی خسارت جزئی بود. … بیشترین خسارت حوادث اخیر مربوط در شهرک صنعتی آق‌قلا گزارش شده و سیلاب و آب‌گرفتگی واحدهای تولیدی و صنعتی سبب بیکاری سه هزار نفر در این شهرک شده است.” به‌گفتهٔ قوانلو: ” ۲۲۰۰ واحد صنفی در سطح استان صدمه دید که ۱۸۰۰ واحد در شهرستان آق‌قلا و ۳۰۰ الی ۴۰۰ واحد در شهرستان گنبد بوده و مابقی نیز درحال ارزیابی است و پیش‌بینی می‌کنیم این عدد به ۲۵۰۰ واحد برسد. خسارت این بخش نیز در مجموع ۵۰ میلیارد تومان است.”
تحلیلگران مطلع در منطقه بر این باورند که مقام‌های مسئول به‌دلایل امنیتی از فاش کردن ابعاد نجومی واقعی میزان خسارات اقتصادی و اجتماعی ناشی از سیل اخیر ابا دارند.
علاوه بر خسارت‌های اشاره شده در بالا، در شرایط حاضر و با توجه به اهمال نهادینه شدهٔ ارگان‌های مسئول، شیوع برخی بیماری‌ها به‌دلیل آب‌گرفتگی، باقی ماندن لاشه حیوانات تلف شده در سیل و ورود فاضلاب به آب‌های سطحی در سطح مناطق مسکونی بسیار محتمل است. در این ارتباط غلامرضا محرابی، مدیرکل دامپزشکی استان گلستان، به خبرگزاری ایسنا گفت: “مردم به‌هیچ‌وجه به لاشه حیوانات تلف شده در سیل به‌خاطر احتمال انتقال بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان دست نزنند.” او اعلام کرد: ” اکیپ‌های دامپزشکی استان تاکنون ۲۵۶۶ رأس گوسفند و بز، شتر و اسب و ۴۰ قلاده سگ که بر اثر سیل تلف شده بودند را به‌صورت بهداشتی دفن کرد.” او در ادامه درخصوص تلفات طیور نیز اظهار داشت: “در شهرستان گنبدکاووس سه واحد صنعتی با ظرفیت ۵۲ هزار قطعه مرغ تلف شد که همه آنها دفن بهداشتی شدند.” همچنین “در شهرستان ترکمن ۳۰ هزار قطعه مرغ از دو واحد صنعتی دفن بهداشتی شدند. در شهرستان گمیشان ۵ واحد صنعتی با ظرفیت ۶۰ هزار قطعه تلف شدند که به‌دلیل آن‌که آب اجازه دسترسی نمی‌داد، امروز – هجدهم فروردین‌ماه – دفن بهداشتی می‌شوند.”
این‌ها درحالی است که پس از گذشت نزدیک به سه هفته از وقوع سیل در ترکمن‌صحرا قسمتی از شهرهای آق‌قلا و گمیش‌تپه (گمیشان) هنوز زیر آب قرار دارند و آب‌های سطح خیابان‌ها و مزارع تخلیه نشده است. به‌نظر کارشناسان مطلع اگر آب آن مناطق هر چه سریع‌تر تخلیه و خشک نشود خطر ادغام سیلاب با فاضلاب شهری و شیوع انواع بیماری‌های پوستی و عفونی در میان اهالی وجود دارد. به‌گزارش ایسنا، عبدالرضا فاضل، رئیس دانشگاه علوم پزشکی گلستان، در این ارتباط تأکید کرد: “در روزهای آینده دغدغه بیماری‌های عفونی را در مناطق سیل‌زده داریم و مردم باید توجه جدی به توصیه‌های بهداشتی داشته باشند.” او اضافه کرد: “از مردم می‌خواهیم که ترجیحاً از آب‌انبارها استفاده نکنند… [و]… آبی که مردم سیل‌زده استان مصرف می‌کنند حتماً باید مورد تأیید همکاران بهداشت محیط ما باشد.”
سیل ترکمن‌صحرا تلفات انسانی هم به‌دنبال داشت که درنتیجه آن دو کودک ۵ و ۲ ساله در جریان سیلاب شدید در شهرستان‌های کلاله و مینودشت جان باختند و شش نفر نیز در پی واژگون شدن قایق موتوری با ۲۴ سرنشین در شهرستان گمیش‌تپه جان خود را از دست دادند.
به نقل از «نامۀ مردم»، شمارۀ ۱۰۷۵، ۲۶ فروردین ماه ۱۳۹۸
