اشغال وحشتناک صحرای غربی

ویجای پراشاد

در ماه نوامبر ۲۰۲۰/ آبان- آذرماه ۱۳۹۹، دولت مراکش به ناحیه الكركرات، منطقه‌ حائل بین قلمروی پادشاهی مراکش و جمهوری دموکراتیک عربی صحرا (جبههٔ پولیساریوی خلق صحرا که برای استقلال این منطقه مبارزه می‌کند) ارتش خود را گسیل کرد. ایستگاه مرزی الكركرات در جنوبی‌ترین کناره صحرای غربی و در امتداد جاده‌ای است که به موریتانی ختم می‌شود. این نخستین بار است که آتش‌بس سال ۱۹۹۱/ ۱۳۷۰ بین مراکش و پولیساریو نقض می‌شود. این آتش‌بس با این شرط منعقد شد که سازمان ملل با برگزاری همه‌پرسی‌ای در صحرای غربی و درباره سرنوشت آن تصمیم بگیرد. این همه‌پرسی هرگز برگزار نشد و مدت سه دهه است که وضعیت این منطقه نامشخص بوده است. اکنون، این بخش از صحرای غربی پس از سپری شدن عمر یک نسل از ساکنانش، به‌نظر می‌رسد که در بحرانی تازه جدید قرار دارد.

در میانه‌های ژانویه ۲۰۲۲/ بهمن‌ماه ۱۴۰۰، سازمان ملل متحد استفان دی‌میستورا، فرستاده ویژه‌اش در صحرای غربی را به کشورهای مراکش، الجزایر، و موریتانی فرستاد تا گفت‌وگویی تازه درباره این وضعیت را آغاز کند. می‌توان دی‌میستورا را نماینده ویژه طرح‌های بی‌ثمر نام داد، زیرا مأموریت‌های پیشین او، حل بحران‌های ناشی از جنگ‌های ایالات متحده در افغانستان، عراق، و سوریه بود که هیچ‌یک از آن‌ها پایانی خوب نداشته‌اند. سازمان ملل متحد تا کنون پنج نماینده ویژه در صحرای غربی فرستاده  است که نخستین آنان جیمز بیکر، وزیر امور خارجه سابق ایالات متحده، به‌سال ۱۹۹۷ / ۱۳۷۶ و آخرین آنان هورست کوهلر، رئیس‌جمهور سابق آلمان، به‌سال ۲۰۱۹ / ۱۳۹۸ بود که استعفا داد. دستاورد کوهلر این بود که چهار طرف اصلی (دولت‌های مراکش، پولیساریو، الجزایر، و موریتانی) را به دور میزگردی در ژنو بکشاند که چندان نتیجه‌ای هم نداشت و سپس متوقف شد. زمانی که سازمان ملل در اکتبر سال ۲۰۲۱ / مهر- آبان‌ماه ۱۳۹۹ دی‌میستورا را به‌سمت فرستاده ویژه‌ منصوب کرد، مراکش ابتدا با نمایندگی او مخالف بود ولی زیر فشار غرب نقش او را پذیرفت و ناصر بوریطه، وزیر امور خارجه مراکش، از او در رباط استقبال کرد. دی‌میستورا با مقام‌های جبههٔ پولیساریو در نیویورک و سپس در اردوگاه پناهندگان صحرا در تندوف (واقع در الجزایر) ملاقات کرد. انتظار بسیار اندکی می‌رود که این ملاقات‌ها نتیجه‌ای سازنده‌ در بر داشته باشند.

پیمان ابراهیم

در ماه اوت سال ۲۰۲۰/ مرداد- شهریور ۱۳۹۸، دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین ایالات‌متحده، توافق دیپلماتیکی بزرگ به‌نام پیمان ابراهیم را مهندسی کرد. این کشور از مراکش و امارات متحده عربی خواست تا در ازای فروش تسلیحات به‌این کشورها و همچنین مشروعیت بخشیدن به الحاق همیشگی صحرای غربی از سوی مراکش، دو کشور مراکش و امارات  اسرائیل را به‌رسمیت بشناسند. حجم این معامله‌ها چشمگیر بودند (اعطای  ۲۳ میلیارد دلار تسلیحات به امارات و ۱ میلیارد دلار پهپاد  و مهمات به مراکش). جایزه مهم برای مراکش این بود که ایالات‌متحده برخلاف سیاست چند دهه گذشته‌اش تصمیم گرفته بود از مطالبه مراکش برای الحاق همیشگی قلمرو وسیع صحرای غربی حمایت کند. هم‌اکنون ایالات‌متحده تنها کشور جهان است که از ادعای حاکمیت مراکش بر صحرای غربی حمایت می‌کند.

زمانی که جو بایدن به‌ریاست جمهوری ایالات‌متحده رسید انتظار می‌رفت که او بخش‌هایی از پیمان ابراهیم را بازبینی کند. بااین‌حال، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات‌متحده، به ناصر بوریطه ، وزیر امور خارجه مراکش، به‌صراحت گفت دولت ایالات متحده موضعش در مورد حاکمیت مراکش بر صحرای غربی را حفظ خواهد کرد و تغییر نخواهد داد. قرارداد تسلیحاتی با مراکش نیز تغییر نخواهد کرد، اگرچه ایالات متحده فروش تسلیحات به امارات متحده عربی را متوقف کرد.

منابع فسفات

در پایان سال ۲۰۲۱/ آذر- دی‌ماه ۱۳۹۹، دولت مراکش اعلام کرد مبلغ ۶/۴۵ میلیارد دلار از صادرات فسفات از این کشور و اراضی اشغالی صحرای غربی درآمد داشته است. مجموع ذخایر فسفات این منطقه ۷۲ درصد از ذخایر فسفات جهان است (چین با ۶ در صد، دومین ذخایر فسفات جهان را دارد). کشور پادشاهی مراکش درحال حاضر بازار جهانی فسفات را کنترل می‌کند. فسفات، همراه با نیتروژن، از مواد سازنده کود مصنوعی است که همچون عنصری کلیدی در تولید مواد غذایی مدرن به‌کار می‌رود. درحالی‌که نیتروژن از هوا قابل بازیافت است، فسفات‌ها تنها در خاک و به‌طور محدود ذخیره شده‌اند. این امر به جایگاه مراکش در تولید جهانی مواد غذایی اهمیتی زیاد می‌بخشد. شکی نیست که اشغال صحرای غربی به‌دلیل غرور ملی نیست، بلکه به‌طور عمده به‌دلیل وجود منابع طبیعی‌ای بسیار و به‌ویژه منابع فسفات در این سرزمین است.

در سال ۱۹۷۵/ ۱۳۵۴، هیئتی از سازمان ملل که از صحرای غربی بازدید می‌کرد خاطرنشان ساخت: “درنهایت، این سرزمین یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان فسفات در جهان خواهد بود.” درحالی‌که ذخایر صحرای غربی کم‌تر از ذخایر مراکش است، شرکت دولتی مراکشی به‌نام “اُ س پی- اس آ” (OCP-SA) برای سودآوری بیشتر، فسفات صحرای غربی را استخراج کرده است. شگفت‌انگیزترین معادن این ماده در بوکراع در صحرای غربی قرار دارد که ۱۰ درصد از سود این شرکت را تأمین می‌کند و بزرگ‌ترین تسمه‌نقاله صنعتی جهان را دارد، تسمه‌نقاله‌ای که سنگ فسفات را به مسافتی بیش از صد کیلومتر دورتر به بندر العیون حمل می‌کند. کارزاری جهانی برای جلوگیری از استخراج فسفات از این منطقه مورد مناقشه موجب شد بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی خرید سنگ فسفات از شرکت “اُ س پی- اس آ” را متوقف کنند. در سال ۲۰۰۲/۱۳۸۱، وکیل حقوقی سازمان ملل خاطرنشان کرد که خرید “فسفات منطقه مورد مناقشه” ناقض قوانین بین‌المللی است. در سال ۲۰۱۸/ ۱۳۹۷، شرکت عظیم نیوترین Nutrien)) که بزرگ‌ترین تولید کننده کود در ایالات‌متحده است و از فسفات مراکش استفاده می‌کرد، تصمیم گرفت واردات فسفات از این منطقه به کارخانه‌های خود در ایالات‌متحده و کانادا را متوقف کند. در همان سال، دادگاه عالی آفریقای‌جنوبی حق کشتی‌های حامل “فسفات منطقه مورد مناقشه” را برای پهلوگیری در بندرهای این کشور را به‌چالش کشید.

تنها سه شرکت به خرید فسفات استخراج ‌شده از “منطقه مورد مناقشه” در صحرای غربی ادامه می‌دهند: دو شرکت بالانس-اگری-نیوترینتس و روندسداون از نیوزیلند و شرکت پارادیپ از هند با گردش مالی‌ای بیش از ۱ میلیارد دلار در سال. شرکت پارادیپ به شرکت زوواری است که بخشی از گروه سرمایه‌گذاری ساروژ پودار و شرکت “اُ س پی- اس آ”، شرکت فسفات دولت مراکش متعلق است. کود شیمیایی تولید شده این شرکت در سراسر هند و در سطح جهانی فروخته می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، دولت مراکش از طریق گروه ساروژ پودار، “فسفات منطقه مورد مناقشه” را در هند “شستشو” می‌دهد.

حقوق بشر

سازمان ملل متحد پس از آتش‌بس سال ۱۹۹۱/ ۱۳۷۰، گروهی را برای برگزاری همه‌پرسی در صحرای غربی تعیین کرد. این گروه تنها نیروی حافظ صلح سازمان ملل است که گزارش در مورد حقوق بشر را در دستورکار خود ندارد. سازمان ملل این امتیاز را به پادشاهی مراکش داد. هنگامی‌که گروه سازمان ملل مستقر در صحرای غربی چندین بار تلاش کرد تا ملایم‌ترین گزارش‌ها را درباره حقوق بشر بدهد، دولت مراکش مداخله کرد. در مارس ۲۰۱۶/ اسفند- فروردین‌ماه ۱۳۹۵ رژیم پادشاهی مراکش کارمندان این گروه را اخراج کرد، زیرا بان‌کی‌مون، دبیرکل پیشین سازمان ملل، حضور مراکش در صحرای غربی را “اِشغال” نامید.

نگرش دولت مراکش به حقوق بشر در صحرای غربی تعجب مردم مراکش را موجب نخواهد شد. در طول چند سال گذشته، دولت مراکش تلاش کرده است تا صدای عمده‌ترین حزب چپ‌گرای مراکش به‌نام “راه دموکراتیک” DW)) را خفه کند. رژیم، فعالان این حزب  را که سعی در سازمان‌دهی علنی دارند سرکوب کرده، به آنان اتهام‌هایی واهی زده، و از استفاده آنان از اماکن عمومی برای برگزاری پنجمین کنگره خود در سال جاری جلوگیری می‌کند. فعالان حزب راه دموکراتیک به‌رغم این مانع‌ها و محدودیت‌ها، سال جدید را با فراخواندن نیروهای مردمی برای مبارزه متحد در راه حقوق بشر و آزادی‌ها و همچنین برای آزادی زندانیان سیاسی (ازجمله کسانی که با جنبش ریف در سال‌های ۲۰۱۷-۲۰۱۶ / ۱۳۹۵- ۱۳۹۶ مرتبط هستند) آغاز کرده‌اند. حزب راه دموکراتیک مخالف سلطنت سرکوبگر و الحاق صحرای غربی است. این حزب، “پیمان ابراهیم” را با موضع‌گیری‌ای شجاعانه محکوم کرد که بالا گرفتن موج سرکوب از سوی رژیم سلطنتی مراکش بر ضد فعالان این حزب را موجب شد.