برجام:«نه» به تشدید تنش با ایران و گسترش سلاح‌های هسته‌ای در خاورمیانه!
نوشته: استیو بیشاپ، نشریهٔ سازمان لیبراسیون، پائیز ۲۰۲۲ / ۱۴۰۱
تیترهای خبری هیچ‌گاه خالی از خبری دربارهٔ اوضاع خاورمیانه نیستند. اخبار ماه‌های اخیر دوباره بر توافق هسته‌ای ایران تمرکز کرده اند از جمله بحثی است که در آخر ماه ژوئن/ خرداد-تیرماه سال جاری در پارلمان بریتانیا درگرفت. استیو بیشاپ در جستار حاضر چشم‌انداز توافقی جدید با ایران و پیامدهای دست نیافتن به توافقی در این زمینه را ارزیابی می‌کند. در مورد توافق هسته ای ایران در پارلمان بریتانیا در ۳۰ ژوئن سال جاری/ ۱۱ خردادماه ۱۴۰۱ از سوی رابرت جنریک، نماینده مجلس، بحث آغاز شد. مضمون این بررسی در چارچوب پتانسیل ایران برای تولید سلاح‌های هسته ای و آنچه جنریک “سایر فعالیت‌های بی‌ثبات کننده ایران در منطقه” نامید تعیین شد. پیش‌تر در همین ماه بریتانیا، آلمان، و فرانسه در بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند که آماده‌اند با ایران به‌تفاهم رسند. این امر می توانست برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را که اساس توافق هسته‌ای ایران است را احیا کند، اما در ماه مه ۲۰۱۸/ اردیبهشت- خردادماه ۱۳۹۷ ایالات متحده یکجانبه از این توافق خارج شد. در پی بیانیه کشورهای اروپایی، مشخص شد که مذاکرات غیرمستقیم ایالات متحده و ایران در دوحه قطر از سر گرفته شده است. تا اواسط ماه اوت/ مردادماه گزارش‌هایی در مورد توافق بر متن نهایی منتشر شد. تهران اشاره کرده است که از نظر آن‌ها پیشرفت‌هایی حاصل شده است ولی مسائل جزیی دیگری وجود دارند که باید قطعی شوند. برای ایران شناسایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به‌عنوان سازمانی تروریستی از سوی ایالات متحده مانعی به‌شمار می‌آید. تهران همچنین خواهان تضمین‌هایی است که هرگونه توافق برای دولت های آینده ایالات متحده الزام‌آور باقی بماند و آن را نتوان همچون رئیس‌جمهور ترامپ در سال ۲۰۱۸/ ۱۳۹۷ نادیده گرفت.
بعید است که هر یک از این دو خواست برای واشنگتن خوشایند باشد. برخی ناظران همچنین با توجه به همکاری نزدیک و فزاینده ایران با روسیه و چین، رسیدن به توافقی نهایی را بعید می‌دانند. به‌ویژه همکاری اخیر ایران با روسیه در زمینه فناوری ماهواره‌ای و صنایع تسلیحاتی با ناخشنودی غرب همراه بود. بااین‌همه، دستیابی به این توافق (برجام) عموماً در حکم پیش‌نیازی به‌منظور امکان تعامل بیشتر ایران با جامعه بین‌المللی دیده می‌شود. برچیدن تحریم‌ها نه‌تنها می‌تواند برنامه غنی‌سازی اورانیوم ایران را کاهش دهد و آن را به استفاده‌های غیرنظامی محدود کند، بلکه همچون اهرمی از آن می‌توان در رسیدگی به سوابق وحشتناک نقض حقوق‌بشر رژیم استفاده کرد. این هر دو موضوع کاهش احتمال درگیری و در اولویت قرار دادن حقوق‌بشر را موجب می‌گردند و حاوی پیام‌هایی مثبت برای سراسر خاورمیانه خواهند بود.
نحوهٔ مشارکت جرمی کوربین، نماینده پارلمان بریتانیا، در این بحث بسیار صریح بود: “هرگونه مذاکره با ایران باید شامل بحث پیرامون حقوق‌بشر باشد”. کوربین، بااین‌همه، بر لزوم گسترش مذاکرات برای بررسی مسئله صلح در خاورمیانه در چارچوب کنفرانس بررسی پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در ماه اوت/ شهریورماه در نیویورک تأکید کرد. او در این خصوص اظهار داشت: “من کاملاً واقف هستم که ایران آشکارا به توسعه سانتریفیوژها و غنی‌سازی اورانیوم پرداخته است، ولی دو کشور دیگر منطقه نیز یا سلاح هسته‌ای دارند یا می‌توانند صاحب این سلاح‌ها بشوند. یکی از این کشورها اسرائیل است که آشکارا سلاح هسته‌ای دارد. کشور دیگر عربستان سعودی است که اگر بخواهد می‌تواند به‌سرعت سلاح هسته‌ای تولید کند. اگر ما بخواهیم صلح در منطقه حفظ شود مذاکره کردن و توافق حتی بر نسخه اصلاح شده‌ای از معاهده ۲۰۱۵ / ۱۳۹۴ برجام اهمیت بسیار دارد.
درحالی که موضوع صلح منطقه و منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در صحبت‌های جرمی کوربین نقشی اساسی داشتند، سایر سخنرانان ترجیح دادند که این موضوع را نادیده گیرند و بر مسئلهٔ اعتمادپذیر بودن رژیم ایران تمرکز کنند و تا آنجا پیش رفتند که هرگونه توافق با ایران را زیر سؤال بردند. استیو مک کیب، نماینده پارلمان، با ابراز تمایل به رویکردی تنبیهی‌تر، بر “فعالیت‌های شرورانه کسانی که رژیم ایران را در کنترل دارند” تمرکز کرد و درعین‌حال خطر بزرگ‌‌تر گسترش سلاح‌های هسته‌ای در منطقه خاورمیانه را نادیده گرفت. فعالیت‌های رژیم ایران به‌واقع “شرورانه” است. این واقعیت را کمیته دفاع از حقوق مردم ایران (CODIR) با نقش فعالش در چهل سال گذشته در کنار مبارزه‌اش برای صلح، حقوق‌بشر، و دموکراسی برای مردم ایران نشان داده است. بااین‌حال، در وضعیت ژئوپلیتیک خاورمیانه و افزایش بی‌ثباتی جهانی به‌دلیل جنگ در اوکراین، توافقی که بتواند آغازگر ثباتی منطقه‌ای باشد ارزشمند خواهد بود. اوضاع داخلی ایران بسیار حساس است. بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، تحریم‌های تنبیهی اعمال شده بر ضد ایران در پی خروج یکجانبه آمریکا از توافق سال ۲۰۱۵/ ۱۳۹۴ برجام به رکود اقتصادی سالانه ۶ درصدی در ایران منجر شده است. تأثیر تحریم‌ها بر اقتصاد کشور به شتاب گرفتن بیشتر ناآرامی‌های اجتماعی انجامیده است. بر اساس گزارش بانک جهانی، بیکاری گسترده فقر بسیاری از مردم را موجب شده است و نرخ تورم بیش از ۴۰ درصد است. تقی رستم‌وندی، معاون اجتماعی وزیر کشور، در کنفرانسی دولتی اظهار داشت: “در سال‌های اخیر تحمل افزایش فشارهای اقتصادی برای مردم سخت‌تر شده است. اگر مردم به‌این فکر بیفتند که دولتی سکولار یا غیرمذهبی بهتر از دولتی اسلامی می‌تواند با چالش‌ها مقابله کند، زنگ خطر باید برای ما به‌صدا درآید.”
چنین هراس‌هایی با این واقعیت تشدید می‌شوند که آحاد جمعیت ایران عمدتاً جوان هستند و سن ۴۵ درصد از آنان زیر ۳۵ سال است و از نسل گذشته‌شان به خواست های رژیم اسلامی کم‌تر وابسته‌اند. مطالبات این بخش از مردم در جهت مشاغل بهتر، فرصت‌های آموزشی، و دموکراسی بیشتر است که با صدای رسا شنیده می‌شوند. برای رژیم رسیدن به توافق در برجام یک امر ضروری است. برخی بر این باور هستند که لغو تحریم‌های ایالات متحده تقویت اقتصادی دولت را موجب خواهد شد. رژیم تهران خواهد توانست به ده‌ها میلیارد از دلارهای نفتی مسدود خود در بانک‌های مرکزی خارجی دسترسی پیدا کند و صادرات نفت خود را به‌سرعت افزایش دهد. برای ابراهیم رئیسی، رییس جمهور فعلی، توافق هسته‌ای فرصتی برای تحقق وعده‌های اقتصادی و امیدواری برای حفظ آرامش کشور است. بااین‌حال، برخی از تندروهای رژیم ایران با این استدلال که آنچه آنان “اقتصاد مقاومتی” می‌نامندش، به‌‌رغم شدت تحریم‌ها تا کنون موفق بوده است و آنان می‌توانند با حفظ ثبات اجتماعی به‌این روند ادامه دهند. میزان نارضایتی اجتماعی موجود در سراسر کشور ممکن است با چنین ارزیابی‌ای تناقض داشته باشد و بسیاری از مردم ایران با این رویکرد سخت‌گیرانه رژیم مخالفند. حکومت ایران مجبور شده است بسیاری از برنامه‌های توسعه بلند‌مدتش را برای مقابله با مسائلی مانند کمبود آب متوقف کند و شمار برپایی اعتراض‌ها در چهار سال و نیم گذشته نشان دهنده ارتباط آشکار فشار اقتصادی و ناآرامی‌های اجتماعی بوده‌اند.
اوضاع اوکراین پیشاپیش بر احتمال انجام توافق تأثیر گذاشته است. مذاکرات وین که در آوریل ۲۰۲۱ / فروردین- اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰ با هدف احیای توافق هسته ای ایران آغاز شده بود اخیراً و در زمانی که روسیه اصرار داشت تحریم‌های ایالات متحده نباید مانعی برای تجارت این کشور با ایران شوند به‌حالت تعلیق درآمد. جمهوری اسلامی متکی به واردات غلات، کود، روغن خوراکی، و گوشت از روسیه است که به‌طور ناگهانی متوقف شده‌اند. از قضا ایالات متحده و متحدان اروپایی‌اش تلاش می‌کنند بر ایران فشار بیاورند تا وارد عمل شده و برای پر کردن خلأ عرضه از روسیه، نفت و گاز غرب را تأمین کند.
تردیدی نیست که رژیم ایران به‌دلیل وخامت اوضاع اقتصادی زیر فشار است. درعین‌حال غرب نیز زیر فشار است تا به‌دلیل مشکلاتش با روسیه راهی برای مصالحه پیدا کند. احیای نوعی از برجام ممکن است برای هر دو مفید باشد و درعین‌حال برخی از فشارهای ناشی از فقر اقتصادی بر مردم ایران را کاهش دهد. مطمئناً هرگونه توافقی با موضوع گسترده‌تر منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در خاورمیانه باید مرتبط باشد، زیرا این امر به‌واقع گامی بزرگ رو به‌جلو برای صلح در منطقه خواهد بود.
استیو بیشاپ عضو قدیمی و مجرب شورای اجرایی کمیته دفاع از حقوق مردم ایران (CODIR)، عضو سازمان لیبراسیون، نویسنده، وبلاگ نویس و همکار دائمی خبرنامه لیبراسیون است.
به نقل از «نامۀ مردم»، شمارۀ ۱۱۶۳، ۷ شهریور۱۴۰۱
